کد مطلب:2545 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:503
درس چهارم و پنجم
درس چهارم تاریخچه فقه و فقهاء 3
. 21 شیخ علی بن عبدالعالی كركی ، معروف به محقق كركی یا محقق ثانی .
از فقهاء جبل عامل است و از اكابر فقهاء شیعه است . در شام و عراق
تحصیلات خود را تكمیل كرده و سپس به ایران ( در زمان شاه تهماسب اول )
آمده و منصب شیخ الاسلامی برای اولین بار در ایران به او تفویض شد .
منصب شیخ الاسلامی بعد از محقق كركی به شاگردش شیخ علی منشار ، پدر زن
شیخ بهائی رسید ، و بعد از او این منصب به شیخ بهائی واگذار شد . فرمانی
كه شاه تهماسب به نام او نوشته و به او اختیارات تام داده و در حقیقت
او را صاحب اختیار واقعی و خود را نماینده او دانسته است معروف است .
كتاب معروف او كه در فقه زیاد نام برده می شود " جامع المقاصد " است
كه شرح " قواعد " علامه حلی است . او علاوه بر این ، " مختصر النافع "
محقق و " شرایع " محقق و چند
كتاب دیگر از علامه و چند كتاب از شهید اول را حاشیه زده و یا شرح كرده
است .
آمدن محقق ثانی به ایران و تشكیل حوزه در قزوین و سپس در اصفهان و
پرورش شاگردانی مبرز در فقه سبب شد كه برای اولین بار پس از دوره
صدوقین ، ایران مركز فقه شیعه بشود . محقق كركی میان سالهای 937 و 941 در
گذشته است . محقق كركی شاگرد علی بن هلال جزایری و او شاگرد ابن فهد حلی
بوده است . ابن فهد حلی شاگرد شاگردان شهید اول از قبیل فاضل مقداد بوده
. علیهذا او به دو واسطه شاگرد شهید اول است . پسر محقق كركی به نام شیخ
عبدالعالی بن علی بن عبدالعالی نیز از فقهاء شیعه است ، " ارشاد "
علامه و " القیه " شهید را شرح كرده است .
. 22 شیخ زین الدین معروف به شهید ثانی . از اعاظم فقهاء شیعه است .
مردی جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است . اهل جبل عامل است .
جد ششم او صالح نامی است كه شاگرد علامه حلی بوده است . ظاهرا اصلا اهل
طوس بوده است . از اینرو شهید ثانی گاهی " الطوسی الشامی " امضاء
می كرده است . شهید ثانی در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است .
مسافرت زیاد كرده و اساتید زیاد دیده است . به مصر و دمشق و حجاز و
بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت كرده و از هر خرمنی خوشه هائی
چیده است . تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشته اند . و به همین جهت
مردی جامع بوده است ، علاوه بر فقه و اصول ، از فلسفه و عرفان و طب و
نجوم هم آگاهی داشته است . فوق العاده زاهد و
متقی بوده است . شاگردانش در احوالش نوشته اند كه در ایام تدریس ،
شبها به هیزم كشی برای اعاشه خاندانش می رفت و صبح به تدریس می نشست .
مدتی در بعلبك به پنج مذهب ( جعفری ، حنفی ، شافعی ، مالكی ، حنبلی )
تدریس می كرده است . شهید تألیفات زیادی دارد . معروفترین تألیفات او
در فقه " شرح لمعه " شهید اول و دیگر " مسالك الافهام " است كه شرح
" شرایع " محقق حلی است . شهید ثانی نزد محقق كركی ( قبل از آنكه محقق
به ایران بیاید ) تحصیل كرده است . شهید ثانی به ایران نیامد . صاحب "
معالم " كه از معارف علماء شیعه است فرزند شهید ثانی است .
. 23 احمد بن محمد اردبیلی ، معروف به مقدس اردبیلی . ضرب المثل زهد
و تقوا است و در عین حال از محققان فقهاء شیعه است . محقق اردبیلی در
نجف سكنی گزید . معاصر صفویه است . گویند شاه عباس اصرار داشت كه به
اصفهان بیاید ، حاضر نشد . شاه عباس خیلی مایل بود كه مقدس اردبیلی
خدمتی به او ارجاع كند تا اینكه اتفاق افتاد كه شخصی به علت تقصیری از
ایران فرار كرد و در نجف از مقدس اردبیلی خواست كه نزد شاه عباس
شفاعت كند . مقدس نامه ای به شاه عباس نوشت به این مضمون :
" بانی ملك عاریت عباس بداند : اگر چه این مرد اول ظالم بود ،
اكنون مظلوم می نماید ، چنانچه از تقصیر او بگذری " شاید " كه حق سبحانه
از " پاره ای " تقصیرات تو بگذرد بنده شاه ولایت ، احمد اردبیلی " .
شاه عباس نوشت :
" به عرض می رساند : عباس خدماتی كه فرموده بودید به جان منت داشته
به تقدیم رسانید . امید كه این محب را از دعای خیر فراموش نفرمائید
كلب آستان علی ، عباس " ( 1 ) .
امتناع مقدس اردبیلی از آمدن به ایران سبب شد كه حوزه نجف به عنوان
مركزی دیگر در مقابل حوزه اصفهان احیا شود ، همچنانكه امتناع شهید ثانی و
پسرش شیخ حسن صاحب " معالم " و دختر زاده اش سید محمد صاحب "
مدارك " از مهاجرت از جبل عامل به ایران سبب شد كه حوزه شام و جبل
عامل همچنان ادامه یابد و منقرض نگردد . صاحب " معالم " و صاحب "
مدارك " برای اینكه دچار محظور و رودربایستی برای توقف در ایران نشوند
، از زیارت حضرت رضا ( ع ) كه فوق العاده مشتاق آن بودند صرف نظر
كردند .
این بنده فعلا نمی داند كه مقدس اردبیلی ، فقه را كجا و نزد چه كسی
تحصیل كرده است . همین قدر می دانیم كه فقه را نزد شاگردان شهید ثانی
تحصیل كرده است . پسر شهید ثانی ( صاحب معالم ) و نواده دختریش (
صاحب مدارك ) در نجف شاگرد او بوده اند . در كتاب زندگی جلال الدین
دوانی می نویسد كه :
" ملااحمد اردبیلی ، مولانا عبدالله شوشتری ، مولانا عبدالله یزدی ،
خواجه افضل الدین تركه ، میرفخرالدین هما كی ، شاه ابو محمد شیرازی ،
مولانا میرزاجان و میر فتح شیرازی ، شاگردان خواجه جمال الدین محمود
بوده اند و او شاگرد محقق
پاورقی :
. 1 این داستان هر چند در ماخذ معتبر نقل شده ولی با توجه به سال فوت
محقق اردبیلی و جلوس شاه عباس قابل خدشه و نیازمند به تحقیق است .
جلال الدین دوانی بوده است " ( 1 ) .
و ظاهرا تحصیل مقدس اردبیلی نزد خواجه جمال الدین محمود در رشته های
معقول بوده نه منقول .
مقدس اردبیلی در سال 993 در نجف در گذشته است . كتاب فقهی معروف
او یكی " شرح ارشاد " است و دیگر " آیات الاحكام " . نظریات دقیق
او مورد توجه فقهاء است .
. 24 شیخ بهاء الدین محمد عاملی ، معروف به شیخ بهائی . او نیز اهل
جبل عامل است . در كودكی همراه پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد كه از
شاگردان شهید ثانی بود به ایران آمد . شیخ بهائی از اینرو كه به كشورهای
مختلف مسافرت كرده و محضر اسا تید مختلف در رشته های مختلف را درك
كرده و به علاوه دارای استعداد و ذوقی سرشار بوده است ، مردی جامع بوده و
تألیفات متنوعی دارد . هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم
ریاضی دان و مهندس و هم فقیه و هم مفسر . از طب نیز بی بهره نبوده است
. اولین كسی است كه یك دوره احكام فقه غیر استدلالی به صورت رساله
عملیه به زبان فارسی نوشت . آن كتاب همان است كه به نام " جامع عباسی
" معروف است .
شیخ بهائی چون فقه رشته اختصاصی و تخصصیش نبوده از فقهاء طراز اول به
شمار نمی رود ، ولی شاگردان زیادی تربیت كرده است . ملاصدرای شیرازی ، ملا
محمد تقی مجلسی اول - پدر
پاورقی :
. 1 زندگی جلال الدین دوانی تألیف فاضل محترم آقای علی دوانی .
مجلسی دوم صاحب كتاب بحارالانوار - محقق سبزواری و فاضل جواد صاحب "
محقق خوانساری در سال 1098 در گذشته است . او با محقق سبزواری معاصر
است و همچنین با ملامحسن فیض كاشانی و ملا محمد باقر مجلسی كه هر دو از
اكابر محدثین به شمار می روند .
. 27 جمال المحققین معروف به آقا جمال خوانساری . فرزند آقا حسین
خوانساری سابق الذكر است . مانند پدر ، جامع المعقول و المنقول است .
حاشیه معروفی دارد بر " شرح لمعه " و حاشیه مختصری دارد بر طبیعیات
شفای بوعلی كه در حاشیه شفای چاپ سنگی تهران چاپ شده است . آقا جمال
با دو واسطه استاد سید مهدی بحر العلوم است . زیرا او استاد سید ابراهیم
قزوینی است و او استاد پسرش سید حسین قزوینی است و سید حسین قزوینی
یكی از اساتید بحرالعلوم است .
. 28 شیخ بهاءالدین اصفهانی ، معروف به " فاضل هندی " . این مرد "
قواعد " علامه را شرح كرده است و نام كتابش " كشف اللثام " است و
به همین مناسبت خود او را " كاشف اللثام " می خوانند . آراء و عقائد و
نظریات او كاملا مورد توجه فقهاء است . فاضل هندی در سال 1137 درگیرودار
فتنه افغان در گذشت . فاضل هندی نیز جامع المعقول و المنقول بوده است .
. 29 محمد باقربن محمد اكمل بهبهانی ، معروف به " وحید بهبهانی " .
این مرد شاگرد سید صدرالدین رضوی قمی شارح " وافیه " و او شاگرد آقا
جمال خوانساری سابق الذكر است .
وحید بهبهانی در دوره بعد از صفویه قرار دارد . حوزه اصفهان
بعد از انقراض صفویه از مركزیت افتاد ، برخی از علماء و فقها از آن
جمله سید صدرالدین رضوی قمی استاد وحید بهبهانی در اثر فتنه افغان به
عتبات مهاجرت كردند .
وحید بهبهانی كربلا را مركز قرار داد و شاگردان بسیار مبرز تربیت كرد .
از آن جمله است سید مهدی بحرالعلوم ، شیخ جعفر كاشف الغطاء ، میرزا
ابوالقاسم قمی صاحب كتاب " قوانین " ، حاج ملامهدی نراقی ، سید علی
صاحب " ریاض " ، میرزا مهدی شهرستانی ، سید محمد باقر شفتی اصفهانی
معروف به حجةالاسلام ، میرزا مهدی شهید مشهدی ، سید جواد صاحب " مفتاح
الكرامة " ، سید محسن اعرجی .
علاوه بر این او مبارزه پی گیری كرد در دفاع از اجتهاد و مبارزه با
اخباریگری كه در آنوقت سخت رواج یافته بود . شكست دادن اخباریان و
تربیت گروهی مجتهد مبرز سبب شد كه او را استاد الكل خواندند . او تقوا
را در حد كمال داشت . شاگردانش برای او احترام بسیار عمیقی قائل بودند
. وحید بهبهانی نسبت به مجلسی اول می برد یعنی از نواده های دختری مجلسی
اول ( البته به چند واسطه ) است . دختر مجلسی اول كه جده وحید بهبهانی
است به نام " آمنه بیگم " است . آمنه بیگم همسر ملاصالح مازندرانی
بوده و زنی فاضله و فقیهه بوده است . با آنكه همسرش ملاصالح مردی بسیار
عالم و فاضل بوده است گاهی آمنه بیگم مشكلات علمی شوهر فاضل خود را حل
می كرده است .
. 30 سید مهدی بحرالعلوم . شاگرد بزرگ و بزرگوار وحید بهبهانی است و از فقهای بزرگ است . منظومه ای در فقه دارد كه معروف
است . آراء و نظریات او مورد اعتنا و توجه فقها است . بحرالعلوم به
علت مقامات معنوی و سیر و سلوكی كه طی كرده فوق العاده مورد احترام
علماء شیعه است و تالی معصوم به شمار می رود . كرامات زیاد از او نقل
شده است . كاشف الغطاء آتی الذكر با تحت الحنك عمامه خود غبار نعلین
او را پاك می كرد . بحرالعلوم در سال 1154 یا 1155 متولد شده و در سال
1212 در گذشته است .
. 31 شیخ جعفر كاشف الغطاء . شاگرد وحید بهبهانی و شاگرد او سید مهدی
بحرالعلوم بوده است . او عرب است و فقیه فوق العاده ماهری است .
كتاب معروف او در فقه به نام " كشف الغطاء " است . در نجف می زیسته
و شاگردان زیادی تربیت كرده است . سید جواد صاحب " مفتاح الكرامه "
و شیخ محمد حسن صاحب " جواهر الكلام " از جمله شاگردان اویند . چهار
پسر داشته كه هر چهار از فقهاء بوده اند . كاشف الغطاء معاصر فتحعلی شاه
است . در مقدمه " كشف الغطاء " او را مدح كرده و در سال 1228 در
گذشته است . كاشف الغطاء در فقه نظریات دقیق و عمیق داشته و از او به
عظمت یاد می شود .
سال تمام یكسره كار كرد تا چنین اثر عظیمی به وجود آورد . این كتاب مظهر
نبوغ و همت و استقامت و عشق و ایمان یك انسان به كار خویشتن است .
صاحب
" جواهر " و شاگرد كاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سید جواد صاحب "
مفتاح الكرامة " است و خود در نجف حوزه عظیمی داشته و شاگردان زیادی
تربیت كرده است . صاحب جواهر عرب است . در زمان خود مرجعیت عامه
یافت و در سال 1266 كه اوایل جلوس ناصرالدین شاه در ایران بود درگذشت.
. 33 شیخ مرتضی انصاری . نسبش به جابربن عبدالله انصاری از صحابه
بزرگوار رسول خدا می رسد . در دزفول متولد شده و تا بیست سالگی نزد پدر
خود تحصیل كرده و آنگاه همراه پدر به عتابت رفته است . علماء وقت كه
نبوغ خارق العاده ء او را مشاهده كردند از پدر خواستند كه او را نبرد . او
در عراق چهار سال توقف كرد و از محضر اساتید بزرگ استفاده كرد . آنگاه
در اثر یك سلسله حوادث ناگوار به وطن خویش بازگشت . بعداز دو سال بار
دیگر به عراق رفت و دو سال تحصیل كرد و به ایران مراجعت نمود . تصمیم
گرفت از محضر علماء بلاد ایران استفاده كند . عازم زیارت مشهد شد و در
كاشان با حاج ملا احمد نراقی صاحب كتاب " مستندالشیعه " و صاحب كتاب
معروف " جامع السعادات " فرزند حاج ملامهدی نراقی سابق الذكر ملاقات
كرد . دیدار نراقی عزم رحیل او را مبدل به اقامت كرد و سه سال در كاشان
از محضر او استفاده كرد ، و آنگاه به مشهد رفت و پنج ماه توقف نمود .
شیخ انصاری سفری به اصفهان و سفری به بروجرد رفته و در همه سفرها هدفش
ملاقات اساتید و استفاده از محضر آنها بوده است . در حدود سالهای 1252 و
1253 برای آخرین بار به عتبات رفت و به كار تدریس پرداخت . بعد از
صاحب " جواهر " مرجعیت عامه یافت .
شیخ انصاری را خاتم الفقهاء و المجتهدین لقب داده اند . او از كسانی
است كه در دقت و عمق نظر بسیار كم نظیر است . علم اصول و بالتبع فقه
را وارد مرحله جدیدی كرد . او در فقه واصول ابتكاراتی دارد كه بی سابقه
است . دو كتاب معروف او " رسائل " و " مكاسب " كتاب درسی طلاب
شده است . علماء بعد از او شاگرد و پیرو مكتب اویند . حواشی متعدد از
طرف علماء بعد از او بر كتابهای او زده شده . بعد از محقق حلی و علامه
حلی و شهید اول ، شیخ انصاری تنها كسی است كه كتابهایش از طرف علماء
بعد از خودش مرتب حاشیه خورده و شرح شده است .
زهد و تقوای او نیز ضرب المثل است و داستانها از آن گفته می شود . شیخ
انصاری در سال 1281 در نجف در گذشته و همانجا دفن شده است .
. 34 حاج میرزا محمد حسن شیرازی ، معروف به میرزای شیرازی بزرگ .
ابتدا در اصفهان تحصیل كرد و سپس به نجف رفت و در حوزه درس صاحب "
جواهر " شركت كرد و بعد از او به درس شیخ انصاری رفت و از شاگردان
مبرز و طراز اول شیخ شد . بعد از شیخ انصاری مرجعیت عامه یافت . در
حدود 23 سال مرجع علی الاطلاق شیعه بود و هم او بود كه با تحریم تنباكو ،
قرار داد معروف استعماری رژی را لغو كرد . شاگردان زیادی در حوزه درس
او تربیت شدند از قبیل آخوند ملامحمد كاظم خراسانی ، سید محمد كاظم
طباطبائی یزدی ، حاج آقا رضا همدانی ، حاج میرزا حسین سبزواری ، سید محمد فشاركی اصفهانی ، میرزا محمد تقی شیرازی ، و غیر اینها . از او اثری كتبی
باقی نمانده است ولی احیانا برخی آرائش مورد توجه است . در سال 1312
در گذشت .
. 35 آخوند ملامحمد كاظم خراسانی . درسال 1255 در مشهد در یك خانواده
غیر معروف متولد شد و در 22 سالگی به تهران مهاجرت كرد و مدت كوتاهی
تحصیل فلسفه كرد و سپس به نجف رفت . دو سال درس شیخ انصاری را درك
كرده است اما بیشتر تحصیلاتش نزد میرزای شیرازی بوده است . میرزای
شیرازی در سال 1291 سامرا را محل اقامت خود قرار داد ولی آخوند خراسانی
از نجف دور نشد و خودش مستقلا حوزه درس تشكیل داد . او از مدرسین بسیار
موفق است . در حدود هزار و دویست شاگرد از محضرش استفاده می كرده اند و
در حدود دویست نفر آنها خود مجتهد بوده اند .
فقهاء عصر اخیر نظیر مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی ، مرحوم حاج شیخ
محمد حسین اصفهانی ، مرحوم حاج آقا حسین بروجردی ، مرحوم حاج آقا حسین
قمی و مرحوم آقاضیاء الدین عراقی همه از شاگردان او بوده اند . شهرت
بیشتر آخوند خراسانی در علم اصول است . كتاب " كفایة الاصول " او یك
كتاب درسی مهم است و حواشی زیادی بر آن نوشته شده است . آراء اصولی
آخوند خراسانی همواره در حوزه های علمیه نقل می شود و مورد توجه است .
آخوند خراسانی همان كسی است كه فتوا به ضرورت مشروطیت داد و مشروطیت
ایران رهین او است . او در سال 1329 هجری قمری در گذشت .
. 36 حاج میرزا حسین نائینی . از اكابر فقهاء و اصولیون قرن چهاردهم
هجری است . نزد میرزای شیرازی سابق الذكر و سید محمد فشاركی اصفهانی
سابق الذكر تحصیل كرده است و خود مدرس عالیمقام شد . شهرت بیشتر اودر
علم اصول است . به معارضه علمی با مرحوم آخوند خراسانی برخاست و از خود
نظریات جدیدی در علم اصول آورد . بسیاری از فقهاء زمان ما از شاگردان
اویند . او كتابی نفیس به فارسی دارد به نام " تنزیه الامة " یا "
حكومت در اسلام " كه در دفاع از مشروطیت ومبانی اسلامی آن نوشته است .
او در سال 1355 هجری در نجف وفات یافت .
خلاصه و بررسی
ما مجموعا سی و شش چهره از چهره های مشخص فقهاء را از زمان غیبت صغرا
یعنی از قرن سوم هجری تاكنون كه به پایان قرن چهاردهم هجری قمری نزدیك
می شویم معرفی كردیم . ما چهره هائی را نام بردیم كه در دنیای فقه و اصول
شهرت زیادی دارند ، یعنی همواره از زمان خودشان تا عصر حاضر نامشان در
درسها و در كتابها برده می شود . البته ضمنا نام شخصیتهای دیگر غیر از این
سی و شش چهره نیز برده شد . از مجموع آنچه گفتیم چند نكته معلوم می گردد
:
الف . از قرن سوم تاكنون فقه یك حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده
است . حوزه های فقهی بدون وقفه در این یازده قرن و نیم دائر بوده است .
رابطه استاد و شاگردی در همه این مدت هرگز قطع نشده است . اگر فی المثل
از استاد بزرگوار خود مرحوم آیة الله
بروجردی شروع كنیم می توانیم سلسله اساتید فقهی ایشان را تا عصر ائمه
اطهار به طور مسلسل بیان نمائیم . چنین حیات متسلسل و متداوم یازده قرن
و نیمی ظاهرا در هیچ تمدن و فرهنگ دیگر غیر از تمدن و فرهنگ اسلامی وجود
ندارد . استمرار فرهنگی به معنی واقعی ، كه یك روح و یك حیات ، بدون
هیچ وقفه و انقطاع ، طبقات منظم و مرتب و متوالی را در قرونی اینچنین
درازمدت به یكدیگر پیوند دهد و یك روح بر همه حاكم باشد ، جز در تمدن و
فرهنگ اسلامی نتوان یافت . در تمدن و فرهنگهای دیگر ، ما به سوابق
طولانی تری احیانا بر می خوریم ولی با وقفه ها و بریدگیها و انقطاعها .
همچنانكه قبلا نیز یاد آوری كردیم ، اینكه قرن سوم را كه مقارن با غیبت
صغرا است مبدأ قرار دادیم نه بدان جهت است كه حیات فقه شیعه از قرن
سوم آغاز می شود ، بلكه بدان جهت است كه قبل از آن عصر ، عصر حضور ائمه
اطهار است و فقهاء شیعه تحت الشعاع ائمه اند و استقلالی ندارند . والا
آغاز اجتهاد و فقاهت در میان شیعه و آغاز تألیف كتاب فقهی به عهد
صحابه می رسد . چنانكه گفتیم اولین كتاب را علی بن ابی رافع ( برادر
عبیدالله بن ابی رافع كاتب و خزانه دار امیرالمؤمنین علی ( ع ) در زمان
خلافت آن حضرت ) نوشته است .
ب . برخلاف تصور بعضی ها ، معارف شیعه و از آن جمله فقه شیعه تنها به
وسیله فقهاء ایرانی تدوین و تنظیم نشده است . ایرانی و غیر ایرانی در آن
سهیم بوده اند . تا قبل از قرن دهم هجری و ظهور صفویه ، غلبه با عناصر غیر
ایرانی است وتنها از اواسط دوره صفویه است كه غلبه با ایرانیان می گردد.ج . مركز فقه و فقاهت نیز قبل از صفویه ایران نبوده است . در ابتدا
بغداد مركز فقه بود . سپس نجف وسیله شیخ طوسی مركز شد . طولی نكشید كه
جبل عامل ( از نواحی جنوبی لبنان فعلی ) و پس از آن و قسمتی مقارن با آن
، حله كه شهر كوچكی است در عراق ، مركز فقه و فقاهت بود . حلب ( از
نواحی سوریه ) نیز مدتی مركز فقهاء بزرگ بوده است . در دوران صفویه بود
كه مركزیت به اصفهان انتقال یافت و در همان زمان حوزه نجف وسیله مقدس
اردبیلی و دیگر اكابر احیا شد كه تا امروز ادامه دارد . از شهرهای ایران
، تنها شهر قم است كه در قرون اول اسلامی ، در همان زمان كه بغداد مركز
فقاهت اسلامی بود ، وسیله فقهائی نظیر علی بن بابویه و محمد بن قولویه به
صورت یكی از مراكز فقهی در آمد همچنان كه در دوره قاجار وسیله میرزا
ابوالقاسم قمی صاحب قوانین نیز احیا شد و بار دیگر در سال 1340 هجری
قمری یعنی در حدود 56 سال پیش وسیله مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی
احیا شد و اكنون یكی از دو مركز بزرگ فقهی شیعه است .
علیهذا ، گاهی بغداد ، زمانی نجف ، دوره ای جبل عامل ( لبنان ) ،
برهه ای حلب ( سوریه ) ، مدتی حله ( عراق ) ، عهدی اصفهان و دورانهائی قم
مركز نشاط فقهی و فقهاء بزرگ بوده است . در طول تاریخ مخصوصا بعد از
صفویه در شهرهای دیگر ایران از قبیل مشهد ، همدان ، شیراز ، یزد ، كاشان
، تبریز ، زنجان ، قزوین ، و تون ( فردوس فعلی ) حوزه های علمیه عظیم و
معتبری بوده است ولی هیچیك از شهرهای ایران به استثنای قم و اصفهان ، و
در مدت كوتاهی كاشان ، مركز فقهاء طراز اول نبوده و عالی ترین و یا در
ردیف عالیترین
حوزه های فقهی به شمار نمی رفته است . بهترین دلیل بر نشاط علمی و فقهی
این شهرها وجود مدارس بسیار عالی و تاریخی است كه در همه شهرستانهای
نامبرده موجود است و یادگار جوش و خروشهای علمی دورانهای گذشته است .
د . فقهاء جبل عامل نقش مهمی در خط مشی ایران صفویه داشته اند . چنانكه
می دانیم ، صفویه درویش بودند . راهی كه ابتدا آنها بر اساس سنت خاص
درویشی خود طی می كردند اگر با روش فقهی عمیق فقهاء جبل عامل تعدیل نمی شد
و اگر وسیله آن فقهاء حوزه فقهی عمیقی در ایران پایه گذاری نمی شد ، به
چیزی منتهی می شد نظیر آنچه در علویهای تركیه و یا شام هست . این جهت
تأثیر زیادی داشت در اینكه اولا روش عمومی دولت و ملت ایرانی از آن
گونه انحرافات مصون بماند و ثانیا عرفان و تصوف شیعی نیز راه معتدل تری
طی كند . از اینرو فقهاء جبل عامل از قبیل محقق كركی و شیخ بهائی و
دیگران با تاسیس حوزه فقهی اصفهان حق بزرگی به گردن مردم این مرز و بوم
دارند .
ه . همان طور كه شكیب ارسلان گفته است : " تشیع در جبل عامل زمانا
مقدم است بر تشیع در ایران " . و این یكی از دلایل قطعی بر رد نظریه
كسانی است كه تشیع را ساخته ایرانیان می دانند . بعضی معتقدند نفوذ تشیع
در لبنان وسیله ابوذر غفاری صحابی مجاهد بزرگ صورت گرفت ( 1 ) . ابوذر
در مدت اقامت در منطقه شام قدیم كه
پاورقی :
. 1 نشریه دانشكده الهیات مشهد ، آقای واعظ زاده ، تحت عنوان "
بازدید از چند كشور اسلامی عربی " نقل از كتاب " جبل عامل فی التاریخ
شامل همه یا قسمتی از لبنان فعلی نیز بود ، همدوش مبارزه با ثروت
اندوزیهای معاویه و سایر امویان ، مرام پاك تشیع را نیز تبلیغ می كرد .
. 21 شیخ علی بن عبدالعالی كركی ، معروف به محقق كركی یا محقق ثانی .
از فقهاء جبل عامل است و از اكابر فقهاء شیعه است . در شام و عراق
تحصیلات خود را تكمیل كرده و سپس به ایران ( در زمان شاه تهماسب اول )
آمده و منصب شیخ الاسلامی برای اولین بار در ایران به او تفویض شد .
منصب شیخ الاسلامی بعد از محقق كركی به شاگردش شیخ علی منشار ، پدر زن
شیخ بهائی رسید ، و بعد از او این منصب به شیخ بهائی واگذار شد . فرمانی
كه شاه تهماسب به نام او نوشته و به او اختیارات تام داده و در حقیقت
او را صاحب اختیار واقعی و خود را نماینده او دانسته است معروف است .
كتاب معروف او كه در فقه زیاد نام برده می شود " جامع المقاصد " است
كه شرح " قواعد " علامه حلی است . او علاوه بر این ، " مختصر النافع "
محقق و " شرایع " محقق و چند
كتاب دیگر از علامه و چند كتاب از شهید اول را حاشیه زده و یا شرح كرده
است .
آمدن محقق ثانی به ایران و تشكیل حوزه در قزوین و سپس در اصفهان و
پرورش شاگردانی مبرز در فقه سبب شد كه برای اولین بار پس از دوره
صدوقین ، ایران مركز فقه شیعه بشود . محقق كركی میان سالهای 937 و 941 در
گذشته است . محقق كركی شاگرد علی بن هلال جزایری و او شاگرد ابن فهد حلی
بوده است . ابن فهد حلی شاگرد شاگردان شهید اول از قبیل فاضل مقداد بوده
. علیهذا او به دو واسطه شاگرد شهید اول است . پسر محقق كركی به نام شیخ
عبدالعالی بن علی بن عبدالعالی نیز از فقهاء شیعه است ، " ارشاد "
علامه و " القیه " شهید را شرح كرده است .
. 22 شیخ زین الدین معروف به شهید ثانی . از اعاظم فقهاء شیعه است .
مردی جامع بوده و در علوم مختلف دست داشته است . اهل جبل عامل است .
جد ششم او صالح نامی است كه شاگرد علامه حلی بوده است . ظاهرا اصلا اهل
طوس بوده است . از اینرو شهید ثانی گاهی " الطوسی الشامی " امضاء
می كرده است . شهید ثانی در سال 911 متولد شده و در 966 شهید شده است .
مسافرت زیاد كرده و اساتید زیاد دیده است . به مصر و دمشق و حجاز و
بیت المقدس و عراق و استانبول مسافرت كرده و از هر خرمنی خوشه هائی
چیده است . تنها اساتید سنی او را دوازده تن نوشته اند . و به همین جهت
مردی جامع بوده است ، علاوه بر فقه و اصول ، از فلسفه و عرفان و طب و
نجوم هم آگاهی داشته است . فوق العاده زاهد و
متقی بوده است . شاگردانش در احوالش نوشته اند كه در ایام تدریس ،
شبها به هیزم كشی برای اعاشه خاندانش می رفت و صبح به تدریس می نشست .
مدتی در بعلبك به پنج مذهب ( جعفری ، حنفی ، شافعی ، مالكی ، حنبلی )
تدریس می كرده است . شهید تألیفات زیادی دارد . معروفترین تألیفات او
در فقه " شرح لمعه " شهید اول و دیگر " مسالك الافهام " است كه شرح
" شرایع " محقق حلی است . شهید ثانی نزد محقق كركی ( قبل از آنكه محقق
به ایران بیاید ) تحصیل كرده است . شهید ثانی به ایران نیامد . صاحب "
معالم " كه از معارف علماء شیعه است فرزند شهید ثانی است .
. 23 احمد بن محمد اردبیلی ، معروف به مقدس اردبیلی . ضرب المثل زهد
و تقوا است و در عین حال از محققان فقهاء شیعه است . محقق اردبیلی در
نجف سكنی گزید . معاصر صفویه است . گویند شاه عباس اصرار داشت كه به
اصفهان بیاید ، حاضر نشد . شاه عباس خیلی مایل بود كه مقدس اردبیلی
خدمتی به او ارجاع كند تا اینكه اتفاق افتاد كه شخصی به علت تقصیری از
ایران فرار كرد و در نجف از مقدس اردبیلی خواست كه نزد شاه عباس
شفاعت كند . مقدس نامه ای به شاه عباس نوشت به این مضمون :
" بانی ملك عاریت عباس بداند : اگر چه این مرد اول ظالم بود ،
اكنون مظلوم می نماید ، چنانچه از تقصیر او بگذری " شاید " كه حق سبحانه
از " پاره ای " تقصیرات تو بگذرد بنده شاه ولایت ، احمد اردبیلی " .
شاه عباس نوشت :
" به عرض می رساند : عباس خدماتی كه فرموده بودید به جان منت داشته
به تقدیم رسانید . امید كه این محب را از دعای خیر فراموش نفرمائید
كلب آستان علی ، عباس " ( 1 ) .
امتناع مقدس اردبیلی از آمدن به ایران سبب شد كه حوزه نجف به عنوان
مركزی دیگر در مقابل حوزه اصفهان احیا شود ، همچنانكه امتناع شهید ثانی و
پسرش شیخ حسن صاحب " معالم " و دختر زاده اش سید محمد صاحب "
مدارك " از مهاجرت از جبل عامل به ایران سبب شد كه حوزه شام و جبل
عامل همچنان ادامه یابد و منقرض نگردد . صاحب " معالم " و صاحب "
مدارك " برای اینكه دچار محظور و رودربایستی برای توقف در ایران نشوند
، از زیارت حضرت رضا ( ع ) كه فوق العاده مشتاق آن بودند صرف نظر
كردند .
این بنده فعلا نمی داند كه مقدس اردبیلی ، فقه را كجا و نزد چه كسی
تحصیل كرده است . همین قدر می دانیم كه فقه را نزد شاگردان شهید ثانی
تحصیل كرده است . پسر شهید ثانی ( صاحب معالم ) و نواده دختریش (
صاحب مدارك ) در نجف شاگرد او بوده اند . در كتاب زندگی جلال الدین
دوانی می نویسد كه :
" ملااحمد اردبیلی ، مولانا عبدالله شوشتری ، مولانا عبدالله یزدی ،
خواجه افضل الدین تركه ، میرفخرالدین هما كی ، شاه ابو محمد شیرازی ،
مولانا میرزاجان و میر فتح شیرازی ، شاگردان خواجه جمال الدین محمود
بوده اند و او شاگرد محقق
پاورقی :
. 1 این داستان هر چند در ماخذ معتبر نقل شده ولی با توجه به سال فوت
محقق اردبیلی و جلوس شاه عباس قابل خدشه و نیازمند به تحقیق است .
جلال الدین دوانی بوده است " ( 1 ) .
و ظاهرا تحصیل مقدس اردبیلی نزد خواجه جمال الدین محمود در رشته های
معقول بوده نه منقول .
مقدس اردبیلی در سال 993 در نجف در گذشته است . كتاب فقهی معروف
او یكی " شرح ارشاد " است و دیگر " آیات الاحكام " . نظریات دقیق
او مورد توجه فقهاء است .
. 24 شیخ بهاء الدین محمد عاملی ، معروف به شیخ بهائی . او نیز اهل
جبل عامل است . در كودكی همراه پدرش شیخ حسین بن عبدالصمد كه از
شاگردان شهید ثانی بود به ایران آمد . شیخ بهائی از اینرو كه به كشورهای
مختلف مسافرت كرده و محضر اسا تید مختلف در رشته های مختلف را درك
كرده و به علاوه دارای استعداد و ذوقی سرشار بوده است ، مردی جامع بوده و
تألیفات متنوعی دارد . هم ادیب بوده و هم شاعر و هم فیلسوف و هم
ریاضی دان و مهندس و هم فقیه و هم مفسر . از طب نیز بی بهره نبوده است
. اولین كسی است كه یك دوره احكام فقه غیر استدلالی به صورت رساله
عملیه به زبان فارسی نوشت . آن كتاب همان است كه به نام " جامع عباسی
" معروف است .
شیخ بهائی چون فقه رشته اختصاصی و تخصصیش نبوده از فقهاء طراز اول به
شمار نمی رود ، ولی شاگردان زیادی تربیت كرده است . ملاصدرای شیرازی ، ملا
محمد تقی مجلسی اول - پدر
پاورقی :
. 1 زندگی جلال الدین دوانی تألیف فاضل محترم آقای علی دوانی .
مجلسی دوم صاحب كتاب بحارالانوار - محقق سبزواری و فاضل جواد صاحب "
محقق خوانساری در سال 1098 در گذشته است . او با محقق سبزواری معاصر
است و همچنین با ملامحسن فیض كاشانی و ملا محمد باقر مجلسی كه هر دو از
اكابر محدثین به شمار می روند .
. 27 جمال المحققین معروف به آقا جمال خوانساری . فرزند آقا حسین
خوانساری سابق الذكر است . مانند پدر ، جامع المعقول و المنقول است .
حاشیه معروفی دارد بر " شرح لمعه " و حاشیه مختصری دارد بر طبیعیات
شفای بوعلی كه در حاشیه شفای چاپ سنگی تهران چاپ شده است . آقا جمال
با دو واسطه استاد سید مهدی بحر العلوم است . زیرا او استاد سید ابراهیم
قزوینی است و او استاد پسرش سید حسین قزوینی است و سید حسین قزوینی
یكی از اساتید بحرالعلوم است .
. 28 شیخ بهاءالدین اصفهانی ، معروف به " فاضل هندی " . این مرد "
قواعد " علامه را شرح كرده است و نام كتابش " كشف اللثام " است و
به همین مناسبت خود او را " كاشف اللثام " می خوانند . آراء و عقائد و
نظریات او كاملا مورد توجه فقهاء است . فاضل هندی در سال 1137 درگیرودار
فتنه افغان در گذشت . فاضل هندی نیز جامع المعقول و المنقول بوده است .
. 29 محمد باقربن محمد اكمل بهبهانی ، معروف به " وحید بهبهانی " .
این مرد شاگرد سید صدرالدین رضوی قمی شارح " وافیه " و او شاگرد آقا
جمال خوانساری سابق الذكر است .
وحید بهبهانی در دوره بعد از صفویه قرار دارد . حوزه اصفهان
بعد از انقراض صفویه از مركزیت افتاد ، برخی از علماء و فقها از آن
جمله سید صدرالدین رضوی قمی استاد وحید بهبهانی در اثر فتنه افغان به
عتبات مهاجرت كردند .
وحید بهبهانی كربلا را مركز قرار داد و شاگردان بسیار مبرز تربیت كرد .
از آن جمله است سید مهدی بحرالعلوم ، شیخ جعفر كاشف الغطاء ، میرزا
ابوالقاسم قمی صاحب كتاب " قوانین " ، حاج ملامهدی نراقی ، سید علی
صاحب " ریاض " ، میرزا مهدی شهرستانی ، سید محمد باقر شفتی اصفهانی
معروف به حجةالاسلام ، میرزا مهدی شهید مشهدی ، سید جواد صاحب " مفتاح
الكرامة " ، سید محسن اعرجی .
علاوه بر این او مبارزه پی گیری كرد در دفاع از اجتهاد و مبارزه با
اخباریگری كه در آنوقت سخت رواج یافته بود . شكست دادن اخباریان و
تربیت گروهی مجتهد مبرز سبب شد كه او را استاد الكل خواندند . او تقوا
را در حد كمال داشت . شاگردانش برای او احترام بسیار عمیقی قائل بودند
. وحید بهبهانی نسبت به مجلسی اول می برد یعنی از نواده های دختری مجلسی
اول ( البته به چند واسطه ) است . دختر مجلسی اول كه جده وحید بهبهانی
است به نام " آمنه بیگم " است . آمنه بیگم همسر ملاصالح مازندرانی
بوده و زنی فاضله و فقیهه بوده است . با آنكه همسرش ملاصالح مردی بسیار
عالم و فاضل بوده است گاهی آمنه بیگم مشكلات علمی شوهر فاضل خود را حل
می كرده است .
. 30 سید مهدی بحرالعلوم . شاگرد بزرگ و بزرگوار وحید بهبهانی است و از فقهای بزرگ است . منظومه ای در فقه دارد كه معروف
است . آراء و نظریات او مورد اعتنا و توجه فقها است . بحرالعلوم به
علت مقامات معنوی و سیر و سلوكی كه طی كرده فوق العاده مورد احترام
علماء شیعه است و تالی معصوم به شمار می رود . كرامات زیاد از او نقل
شده است . كاشف الغطاء آتی الذكر با تحت الحنك عمامه خود غبار نعلین
او را پاك می كرد . بحرالعلوم در سال 1154 یا 1155 متولد شده و در سال
1212 در گذشته است .
. 31 شیخ جعفر كاشف الغطاء . شاگرد وحید بهبهانی و شاگرد او سید مهدی
بحرالعلوم بوده است . او عرب است و فقیه فوق العاده ماهری است .
كتاب معروف او در فقه به نام " كشف الغطاء " است . در نجف می زیسته
و شاگردان زیادی تربیت كرده است . سید جواد صاحب " مفتاح الكرامه "
و شیخ محمد حسن صاحب " جواهر الكلام " از جمله شاگردان اویند . چهار
پسر داشته كه هر چهار از فقهاء بوده اند . كاشف الغطاء معاصر فتحعلی شاه
است . در مقدمه " كشف الغطاء " او را مدح كرده و در سال 1228 در
گذشته است . كاشف الغطاء در فقه نظریات دقیق و عمیق داشته و از او به
عظمت یاد می شود .
سال تمام یكسره كار كرد تا چنین اثر عظیمی به وجود آورد . این كتاب مظهر
نبوغ و همت و استقامت و عشق و ایمان یك انسان به كار خویشتن است .
صاحب
" جواهر " و شاگرد كاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سید جواد صاحب "
مفتاح الكرامة " است و خود در نجف حوزه عظیمی داشته و شاگردان زیادی
تربیت كرده است . صاحب جواهر عرب است . در زمان خود مرجعیت عامه
یافت و در سال 1266 كه اوایل جلوس ناصرالدین شاه در ایران بود درگذشت.
. 33 شیخ مرتضی انصاری . نسبش به جابربن عبدالله انصاری از صحابه
بزرگوار رسول خدا می رسد . در دزفول متولد شده و تا بیست سالگی نزد پدر
خود تحصیل كرده و آنگاه همراه پدر به عتابت رفته است . علماء وقت كه
نبوغ خارق العاده ء او را مشاهده كردند از پدر خواستند كه او را نبرد . او
در عراق چهار سال توقف كرد و از محضر اساتید بزرگ استفاده كرد . آنگاه
در اثر یك سلسله حوادث ناگوار به وطن خویش بازگشت . بعداز دو سال بار
دیگر به عراق رفت و دو سال تحصیل كرد و به ایران مراجعت نمود . تصمیم
گرفت از محضر علماء بلاد ایران استفاده كند . عازم زیارت مشهد شد و در
كاشان با حاج ملا احمد نراقی صاحب كتاب " مستندالشیعه " و صاحب كتاب
معروف " جامع السعادات " فرزند حاج ملامهدی نراقی سابق الذكر ملاقات
كرد . دیدار نراقی عزم رحیل او را مبدل به اقامت كرد و سه سال در كاشان
از محضر او استفاده كرد ، و آنگاه به مشهد رفت و پنج ماه توقف نمود .
شیخ انصاری سفری به اصفهان و سفری به بروجرد رفته و در همه سفرها هدفش
ملاقات اساتید و استفاده از محضر آنها بوده است . در حدود سالهای 1252 و
1253 برای آخرین بار به عتبات رفت و به كار تدریس پرداخت . بعد از
صاحب " جواهر " مرجعیت عامه یافت .
شیخ انصاری را خاتم الفقهاء و المجتهدین لقب داده اند . او از كسانی
است كه در دقت و عمق نظر بسیار كم نظیر است . علم اصول و بالتبع فقه
را وارد مرحله جدیدی كرد . او در فقه واصول ابتكاراتی دارد كه بی سابقه
است . دو كتاب معروف او " رسائل " و " مكاسب " كتاب درسی طلاب
شده است . علماء بعد از او شاگرد و پیرو مكتب اویند . حواشی متعدد از
طرف علماء بعد از او بر كتابهای او زده شده . بعد از محقق حلی و علامه
حلی و شهید اول ، شیخ انصاری تنها كسی است كه كتابهایش از طرف علماء
بعد از خودش مرتب حاشیه خورده و شرح شده است .
زهد و تقوای او نیز ضرب المثل است و داستانها از آن گفته می شود . شیخ
انصاری در سال 1281 در نجف در گذشته و همانجا دفن شده است .
. 34 حاج میرزا محمد حسن شیرازی ، معروف به میرزای شیرازی بزرگ .
ابتدا در اصفهان تحصیل كرد و سپس به نجف رفت و در حوزه درس صاحب "
جواهر " شركت كرد و بعد از او به درس شیخ انصاری رفت و از شاگردان
مبرز و طراز اول شیخ شد . بعد از شیخ انصاری مرجعیت عامه یافت . در
حدود 23 سال مرجع علی الاطلاق شیعه بود و هم او بود كه با تحریم تنباكو ،
قرار داد معروف استعماری رژی را لغو كرد . شاگردان زیادی در حوزه درس
او تربیت شدند از قبیل آخوند ملامحمد كاظم خراسانی ، سید محمد كاظم
طباطبائی یزدی ، حاج آقا رضا همدانی ، حاج میرزا حسین سبزواری ، سید محمد فشاركی اصفهانی ، میرزا محمد تقی شیرازی ، و غیر اینها . از او اثری كتبی
باقی نمانده است ولی احیانا برخی آرائش مورد توجه است . در سال 1312
در گذشت .
. 35 آخوند ملامحمد كاظم خراسانی . درسال 1255 در مشهد در یك خانواده
غیر معروف متولد شد و در 22 سالگی به تهران مهاجرت كرد و مدت كوتاهی
تحصیل فلسفه كرد و سپس به نجف رفت . دو سال درس شیخ انصاری را درك
كرده است اما بیشتر تحصیلاتش نزد میرزای شیرازی بوده است . میرزای
شیرازی در سال 1291 سامرا را محل اقامت خود قرار داد ولی آخوند خراسانی
از نجف دور نشد و خودش مستقلا حوزه درس تشكیل داد . او از مدرسین بسیار
موفق است . در حدود هزار و دویست شاگرد از محضرش استفاده می كرده اند و
در حدود دویست نفر آنها خود مجتهد بوده اند .
فقهاء عصر اخیر نظیر مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی ، مرحوم حاج شیخ
محمد حسین اصفهانی ، مرحوم حاج آقا حسین بروجردی ، مرحوم حاج آقا حسین
قمی و مرحوم آقاضیاء الدین عراقی همه از شاگردان او بوده اند . شهرت
بیشتر آخوند خراسانی در علم اصول است . كتاب " كفایة الاصول " او یك
كتاب درسی مهم است و حواشی زیادی بر آن نوشته شده است . آراء اصولی
آخوند خراسانی همواره در حوزه های علمیه نقل می شود و مورد توجه است .
آخوند خراسانی همان كسی است كه فتوا به ضرورت مشروطیت داد و مشروطیت
ایران رهین او است . او در سال 1329 هجری قمری در گذشت .
. 36 حاج میرزا حسین نائینی . از اكابر فقهاء و اصولیون قرن چهاردهم
هجری است . نزد میرزای شیرازی سابق الذكر و سید محمد فشاركی اصفهانی
سابق الذكر تحصیل كرده است و خود مدرس عالیمقام شد . شهرت بیشتر اودر
علم اصول است . به معارضه علمی با مرحوم آخوند خراسانی برخاست و از خود
نظریات جدیدی در علم اصول آورد . بسیاری از فقهاء زمان ما از شاگردان
اویند . او كتابی نفیس به فارسی دارد به نام " تنزیه الامة " یا "
حكومت در اسلام " كه در دفاع از مشروطیت ومبانی اسلامی آن نوشته است .
او در سال 1355 هجری در نجف وفات یافت .
خلاصه و بررسی
ما مجموعا سی و شش چهره از چهره های مشخص فقهاء را از زمان غیبت صغرا
یعنی از قرن سوم هجری تاكنون كه به پایان قرن چهاردهم هجری قمری نزدیك
می شویم معرفی كردیم . ما چهره هائی را نام بردیم كه در دنیای فقه و اصول
شهرت زیادی دارند ، یعنی همواره از زمان خودشان تا عصر حاضر نامشان در
درسها و در كتابها برده می شود . البته ضمنا نام شخصیتهای دیگر غیر از این
سی و شش چهره نیز برده شد . از مجموع آنچه گفتیم چند نكته معلوم می گردد
:
الف . از قرن سوم تاكنون فقه یك حیات مستمر داشته و هرگز قطع نشده
است . حوزه های فقهی بدون وقفه در این یازده قرن و نیم دائر بوده است .
رابطه استاد و شاگردی در همه این مدت هرگز قطع نشده است . اگر فی المثل
از استاد بزرگوار خود مرحوم آیة الله
بروجردی شروع كنیم می توانیم سلسله اساتید فقهی ایشان را تا عصر ائمه
اطهار به طور مسلسل بیان نمائیم . چنین حیات متسلسل و متداوم یازده قرن
و نیمی ظاهرا در هیچ تمدن و فرهنگ دیگر غیر از تمدن و فرهنگ اسلامی وجود
ندارد . استمرار فرهنگی به معنی واقعی ، كه یك روح و یك حیات ، بدون
هیچ وقفه و انقطاع ، طبقات منظم و مرتب و متوالی را در قرونی اینچنین
درازمدت به یكدیگر پیوند دهد و یك روح بر همه حاكم باشد ، جز در تمدن و
فرهنگ اسلامی نتوان یافت . در تمدن و فرهنگهای دیگر ، ما به سوابق
طولانی تری احیانا بر می خوریم ولی با وقفه ها و بریدگیها و انقطاعها .
همچنانكه قبلا نیز یاد آوری كردیم ، اینكه قرن سوم را كه مقارن با غیبت
صغرا است مبدأ قرار دادیم نه بدان جهت است كه حیات فقه شیعه از قرن
سوم آغاز می شود ، بلكه بدان جهت است كه قبل از آن عصر ، عصر حضور ائمه
اطهار است و فقهاء شیعه تحت الشعاع ائمه اند و استقلالی ندارند . والا
آغاز اجتهاد و فقاهت در میان شیعه و آغاز تألیف كتاب فقهی به عهد
صحابه می رسد . چنانكه گفتیم اولین كتاب را علی بن ابی رافع ( برادر
عبیدالله بن ابی رافع كاتب و خزانه دار امیرالمؤمنین علی ( ع ) در زمان
خلافت آن حضرت ) نوشته است .
ب . برخلاف تصور بعضی ها ، معارف شیعه و از آن جمله فقه شیعه تنها به
وسیله فقهاء ایرانی تدوین و تنظیم نشده است . ایرانی و غیر ایرانی در آن
سهیم بوده اند . تا قبل از قرن دهم هجری و ظهور صفویه ، غلبه با عناصر غیر
ایرانی است وتنها از اواسط دوره صفویه است كه غلبه با ایرانیان می گردد.ج . مركز فقه و فقاهت نیز قبل از صفویه ایران نبوده است . در ابتدا
بغداد مركز فقه بود . سپس نجف وسیله شیخ طوسی مركز شد . طولی نكشید كه
جبل عامل ( از نواحی جنوبی لبنان فعلی ) و پس از آن و قسمتی مقارن با آن
، حله كه شهر كوچكی است در عراق ، مركز فقه و فقاهت بود . حلب ( از
نواحی سوریه ) نیز مدتی مركز فقهاء بزرگ بوده است . در دوران صفویه بود
كه مركزیت به اصفهان انتقال یافت و در همان زمان حوزه نجف وسیله مقدس
اردبیلی و دیگر اكابر احیا شد كه تا امروز ادامه دارد . از شهرهای ایران
، تنها شهر قم است كه در قرون اول اسلامی ، در همان زمان كه بغداد مركز
فقاهت اسلامی بود ، وسیله فقهائی نظیر علی بن بابویه و محمد بن قولویه به
صورت یكی از مراكز فقهی در آمد همچنان كه در دوره قاجار وسیله میرزا
ابوالقاسم قمی صاحب قوانین نیز احیا شد و بار دیگر در سال 1340 هجری
قمری یعنی در حدود 56 سال پیش وسیله مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی
احیا شد و اكنون یكی از دو مركز بزرگ فقهی شیعه است .
علیهذا ، گاهی بغداد ، زمانی نجف ، دوره ای جبل عامل ( لبنان ) ،
برهه ای حلب ( سوریه ) ، مدتی حله ( عراق ) ، عهدی اصفهان و دورانهائی قم
مركز نشاط فقهی و فقهاء بزرگ بوده است . در طول تاریخ مخصوصا بعد از
صفویه در شهرهای دیگر ایران از قبیل مشهد ، همدان ، شیراز ، یزد ، كاشان
، تبریز ، زنجان ، قزوین ، و تون ( فردوس فعلی ) حوزه های علمیه عظیم و
معتبری بوده است ولی هیچیك از شهرهای ایران به استثنای قم و اصفهان ، و
در مدت كوتاهی كاشان ، مركز فقهاء طراز اول نبوده و عالی ترین و یا در
ردیف عالیترین
حوزه های فقهی به شمار نمی رفته است . بهترین دلیل بر نشاط علمی و فقهی
این شهرها وجود مدارس بسیار عالی و تاریخی است كه در همه شهرستانهای
نامبرده موجود است و یادگار جوش و خروشهای علمی دورانهای گذشته است .
د . فقهاء جبل عامل نقش مهمی در خط مشی ایران صفویه داشته اند . چنانكه
می دانیم ، صفویه درویش بودند . راهی كه ابتدا آنها بر اساس سنت خاص
درویشی خود طی می كردند اگر با روش فقهی عمیق فقهاء جبل عامل تعدیل نمی شد
و اگر وسیله آن فقهاء حوزه فقهی عمیقی در ایران پایه گذاری نمی شد ، به
چیزی منتهی می شد نظیر آنچه در علویهای تركیه و یا شام هست . این جهت
تأثیر زیادی داشت در اینكه اولا روش عمومی دولت و ملت ایرانی از آن
گونه انحرافات مصون بماند و ثانیا عرفان و تصوف شیعی نیز راه معتدل تری
طی كند . از اینرو فقهاء جبل عامل از قبیل محقق كركی و شیخ بهائی و
دیگران با تاسیس حوزه فقهی اصفهان حق بزرگی به گردن مردم این مرز و بوم
دارند .
ه . همان طور كه شكیب ارسلان گفته است : " تشیع در جبل عامل زمانا
مقدم است بر تشیع در ایران " . و این یكی از دلایل قطعی بر رد نظریه
كسانی است كه تشیع را ساخته ایرانیان می دانند . بعضی معتقدند نفوذ تشیع
در لبنان وسیله ابوذر غفاری صحابی مجاهد بزرگ صورت گرفت ( 1 ) . ابوذر
در مدت اقامت در منطقه شام قدیم كه
پاورقی :
. 1 نشریه دانشكده الهیات مشهد ، آقای واعظ زاده ، تحت عنوان "
بازدید از چند كشور اسلامی عربی " نقل از كتاب " جبل عامل فی التاریخ
شامل همه یا قسمتی از لبنان فعلی نیز بود ، همدوش مبارزه با ثروت
اندوزیهای معاویه و سایر امویان ، مرام پاك تشیع را نیز تبلیغ می كرد .